Urodzony w Dąbrowie Tarnowskiej generał nie bał się mówić, co myślał

Rząd Polski podejmie kroki w stosunku do tej instytucji o wysłanie na miejsce, na którym miała się dokonać rzeź polskich jeńców wojennych" - napisał w specjalnym komunikacie, wydanym na wieść o zbrodni w Katyniu, generał dywizji przy Rządzie Polskim, późniejszy minister obrony narodowej, Marian Kukiel.

Generał Włodzimierz Marian Kukiel urodził się 15 maja 1885 roku w Dąbrowie Tarnowskiej. Był synem Adolfa i Heleny ze Sroczyńskich. Ojciec Mariana był powstańcem styczniowym, a matka córką dziedzica majątku w Bolesławcu.

W 1895 roku, dziesięcioletni Marian Kukiel podjął naukę w tarnowskim gimnazjum, gdzie niemal od pierwszych dni zapałał wielką pasją do literatury i historii. Wraz z kolegami stworzył koło samokształceniowe i bardzo szybko związał się z PPS, środowiskiem krakowskiego czasopisma "Naprzód" i został członkiem gimnazjalnej organizacji Promieniści.

Po ukończeniu gimnazjum i zdaniu w 1903 roku matury, rozpoczął studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Franciszka Józefa we Lwowie. Od bardzo młodych lat angażował się w działalność rewolucyjną i niepodległościową, a w wieku 19 lat został głównym sekretarzem lwowskiej Organizacji Promienistych i Organizacji Nieprzejednanych. Jednocześnie, nie zaniedbując pracy politycznej, kontynuował studia pod kierunkiem profesora Szymona Askenazego.

W 1904 roku Marian Kukiel wszedł w skład Komendy Głównej organizacji Nieprzejednani, z ramienia której został komendantem miasta Lwowa. Pod koniec 1905 roku został aresztowany i osadzony w więzieniu w Piotrkowie Trybunalskim. W 1908 roku we Lwowie, wraz z Mieczysławem Dąbkowskim, Władysławem Sikorskim, Kazimierzem Sosnowskim i Józefem Piłsudskim założył Związek Walki Czynnej, w którym otrzymał stanowisko szefa Komisji Regulaminowej, a dwa lata później współorganizował Związek Strzelecki "Strzelec". W tym czasie pracował naukowo i pisał prace historyczne.

W związku Strzelec złożył egzaminy oficerskie i wziął czynny udział w utworzeniu w 1912 roku Polskiego Skarbu Wojskowego i Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Jednocześnie publikował w wielu czasopismach niepodległościowych, wydawał broszury o tematyce wojskowej i obywatelskiej. Proponował wiele bardzo nowatorskich rozwiązań - m.in. objęcie służbą wojskową dzieci w wieku 10-14 lat i zaciąg kobiet do służby w organizacjach militarnych.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej, nie zważając na zły stan zdrowia, został powołany na funkcję szefa sztabu okręgu lwowskiego organizacji Strzelec, a następnie przeszedł do Departamentu Wojskowego Naczelnego Wodza Komitetu Narodowego. Na rozkaz marszałka Piłsudskiego wyjechał na Węgry, gdzie badał nastroje społeczno-polityczne w związku z tworzonym tam Legionem Węgierskim, mającym iść z pomocą Polsce. Dzięki pełnionym obowiązkom zaprzyjaźnił się z generałem Władysławem Sikorskim.

W styczniu 1915 roku wyruszył na front. Był dowódcą baonu 7. pp Legionów w bitwie pod Kostiuchnówką. Do kryzysu przysięgowego ukończył z wyróżnieniem niemiecki kurs oficerów sztabu generalnego i został komendantem Szkoły Podchorążych, z uczniami której wziął czynny udział w 1918 roku w rozbrajaniu niemieckich żołnierzy.

Po odzyskaniu przez Polskę długo wyczekiwanej niepodległości, Marian Kukiel natychmiast wstąpił do Wojska Polskiego i rozpoczął służbę w Sztabie Generalnym. Był już wtedy pułkownikiem. Mając zaledwie 33 lata piastował bardzo poważne funkcje w Wojsku Polskim, będąc komendantem Szkoły Podchorążych i zastępcą komendanta Szkoły Wojennej Sztabu Generalnego - wykładał historię wojskowości polskiej.
W kwietniu 1920 roku Marian Kukiel objął dowodzenie nad 51. pułkiem piechoty i wyruszył na front wschodni, gdzie toczyła się wojna polsko-bolszewicka. Za wybitne dowództwo i osobistą odwagę na polu walki Kukiel został odznaczony zaszczytnym Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari.

Po bitwie warszawskiej i zakończeniu wojny układem brzeskim, Marian Kukiel opisał szczegółowo przebieg całej kampanii. Pracę Kukiela Piłsudski uznał za pamflet. Marszałka oburzał przede wszystkim fakt, że Kukiel nie stanął do otwartej z nim polemiki, lecz wykazał popełniane przez Naczelnego Wodza strategiczne błędy - nazwał je strategicznymi nonsensami - i uznał generała Rozwadowskiego za głównego dowódcę wygranej bitwy. Konflikt Kukiela z Piłsudskim nie miał jednak większego znaczenia w dalszej karierze, która rozwijała się aż do przewrotu majowego w 1926 roku. Po tym wydarzeniu odszedł z wojska i pracował naukowo na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Po wybuchu drugiej wojny światowej generał Kukiel zgłosił się na ochotnika do wojska i został komendantem miasta Tarnowa, a następnie komendantem miasta Dębicy. Po wycofaniu się przed wrogiem dotarł do Lwowa i wziął udział w jego obronie. Jesienią 1939 roku przedostał się z innymi oficerami do Francji i tam został powołany przez generała Władysława Sikorskiego na funkcję zastępcy ministra spraw wojskowych. Dowodził podczas ewakuacji polskich żołnierzy z Francji na Wyspy Brytyjskie. Tam pełnił funkcję dowódcy Obozów i Oddziałów Polskich w Szkocji, przemianowanych na I Korpus Polski, a 24 września 1942 roku został mianowany przez Naczelnego Wodza na ministra obrony narodowej i pozostał na tym stanowisku aż do 1949 roku.

Podczas powstania warszawskiego starał się o jak największą pomoc dla powstańców, zabiegając w sztabie o częste zrzuty samolotowe nad płonącą Warszawą. Pozostając na emigracji, prowadził badania historyczne i publikował prace naukowe. Był prezesem Zarządu Polskiego Towarzystwa Naukowego i Zarządu Instytutu Historycznego im. Generała Władysława Sikorskiego.

Zmarł w rocznicę bitwy warszawskiej 15 sierpnia 1973 roku. Pochowany jest na cmentarzu w Kensel Green. Do historii Polski przeszedł nie tylko jako wybitny żołnierz i polityk, ale też historyk, jeden z najwybitniejszych znawców epoki napoleońskiej w Europie.

(za Mateusz Olejnik - "Generałowie Wojska Polskiego - synowie ziemi tarnowskiej")